گنبد کاووس (یا گنبد قابوس) مرکز شهرستان گنبد کاووس در استان گلستان ایران است که جمعیت آن براساس سرشماری سال ۱۳9۰، در حدود ۱44٬546 نفر بوده‌است. این شهر به خاطر دارا بودن یکی از بلندترین برج‌های آجری دنیا با همین نام که در قرن یازدهم میلادی بنا شده‌است، معروف است. این شهر در سدهٔ اخیر مرکز ترکمن‌صحرا محسوب شده و دومین شهر بزرگ استان گلستان پس از گرگان مرکز استان است.
در محل فعلی شهر گنبد کاووس، در دوران کهن، شهری به نام هیرکان وسپس گرگان «جرجان» قرار داشته که به دلیل قرار داشتن در جاده ابریشم از اهمیت بسیاری در بازرگانی برخوردار بوده‌است. در دوران رضاشاه پهلوی در کنار خرابه‌های گرگان باستان شهری جدید، با قواعد مدرن شهرسازی بنا شد که گنبد کاووس نام گرفت. در طول دوران‌های متمادی، هنگام حکمرانی سلسله آل زیار این شهر پایتخت ایران بوده‌است. ازجمله علما ودانشمندانی که دراین جا بودندمی‌توان به شاعر بزرگ ترکمن مختومقلی فراغی و شیخ فخرالدین اسعد گرگانی (سراینده ویس ورامین) وابوعلی سینا دانشمند وفیلسوف وپزشک حاذق ایرانی که مدتهادر آنجا ماندو طبابت کرد حکیم جرجانی بود دولت مردان کارامد چون امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن سکندربن وشمگیر باکتاب معروف قابوس نامه که برای فرزندش گیلان شاه نگاشت و ازبین علمای دینی عصر حاضر می‌توان به عالم بزرگ ترکمن اولین پرپا کنندهٔ نماز عیدین ونماز جمعه حضرت سید نظر آخوند یلمه از دانش اموختگان بخارای شریف وخیوه نام برد وفات این عالم بزرگوار درسال۱۳۳۱رخ دادو خیلی شخصیت‌های دیگر. از آن دوران برج آجری قابوس که احتمالاً مدفن سلطان آل زیاری، قابوس بن وشمگیر است که قدیمی‌ترین برج مقبره سبک رازی بوده و ارتفاع آن به 6۰ متر می‌رسد و بین سال‌های ۱۰۰6 تا ۱۰۰7 میلادی بنا شده‌است.[۸] بعد از دورانی به دلیل زلزله شهر گنبد قابوس که نمادی از تمدن اسلامی و جهانی بود با خاک یکسان شده و بعدها بقایای آن در قسمت شرقیِ شهر گنبد قابوس کشف شد.
شهر کنونی به سال ۱۳۰5 هجری شمسی، در دوران سلسله پهلوی به‌دستور رضاشاه بنیان نهاده شد و به سپاس از قابوس بن وشمگیر نام آن را گنبد قابوس (که اکنون به گنبد کاووس تغییر یافته‌است) نهادند. نقشه اصلی این شهر توسط کارشناسان آلمانی، مطابق با اصول شهرسازی طراحی شد و از اینرو خیابانهای متقاطعی داشته و با الگوی شطرنجی فاقد معابر تنگ و قدیمی است.
اقلیم و آب و هوا
میانگین دما
میانگین سالانه دمای هوا در گنبد کاووس ۱۸/6 درجه سانتی گراد است. میانگین حداکثر سالانه دمای هوا ۲4/5 و میانگین حداقل سالانه آن ۱۲/7 درجه می‌باشد. اختلاف حداکثر و حداقل دمای سالانه ۱۱/۸ درجه است. میانگین دما در سردترین ماه یعنی ژوئن ۸/۱ درجه و در گرمترین ماه یعنی اوت ۲9/9 درجه سانتیگراد می‌باشد.
رطوبت نسبی هوا
میانگین سالانه رطوبت نسبی هوا در گنبد کاووس 65 درصد می‌باشد. مرطوب‌ترین ماه درگنبد کاووس ماه ژانویه با 75 درصد و خشک‌ترین ماه آن ژوئن با54 درصد رطوبت نسبی است.
مردم
در گنبد کاووس همه نوع قشری زندگی میکند، انواع اقوام مانند ترکمن ها، آذری‌ها، خراسانی‌ها، سمنانی‌ها و بلوچستانی‌ها ،قزاق ها و سیستانی‌ها در این شهر زندگی می‌کنند. بیشتر ساکنان شهر گنبد ترکمن هستند.
کشاورزی
گنبدکاووس دارای آب و هوای نه چندان مساعد و خاکی حاصل‌خیز بخصوص خاکهای جلگه‌ای لس است. آب کشاورزی از رودها و چاه‌ها فراهم می‌شود و محصولات کشاورزی عبارتند از: گندم، جو، برنج بنشن، و مرکبات این شهرستان همچنین غلات تولیدی را به تهران و شهرهای بزرگ دیگر صادر میکند. این شهرستان دارای باغ‌های زیتون فراوان است.
ورزش
درگنبدکاووس یک مجموعه مجتمع سوارکاری وجود دارد. این مجموعه در زمان احداث، به عنوان زیباترین مجموعه سوارکاری خاور میانه شناخته می‌شد. مسابقات اسبدوانی کورس بهاره و پاییزه ایران درآن انجام می‌گردد که شرکت کننده‌های زیادی از سراسر ایران و کشورهای دیگر به این شهر می‌آیند.
نئوپان گنبد از تیم‌های قدیمی والیبال ایران در این شهر قرار دارد و تعدادی از والیبالیست‌های این شهر به تیم ملی والیبال ایران راه یافته‌اند و بعدها این تیم به نام جواهری گنبد و هاوش گنبد تغییر نام داد ودر سال ۱۳9۱ تیم جواهری گنبد نیز به آن اضافه گردید. بازیکنان این شهر به ویژه در والیبال ساحلی بسیار مطرح اند.
ثبت جهانی
برج گنبد قابوس این میراث ماندگار ایران، یکشنبه شب (۱9 شهریور ۱۳9۱) در مراسمی با حضور رئیس جمهور وقت در فهرست آثار یونسکو قرار گرفت و ثبت جهانی شد.
منبع: ویکی‌پدیا